ÇOCUKLARDA PSİKOLOJİK GELİŞİM EVRELERİ

Çocuğunuzun niçin belli bir davranışı sergilediğini anlayabilmek için öncelikle gelişim evreleri ve bu evrelere özgü davranış değişikliklerinden haberdar olmanız gerekir. Bu açıdan bu ayki bülten konumuzda okul öncesi dönemdeki çocuklarımızın gelişim dönemleri özellikleri hakkında sizlere bilgi vermek istiyorum. Her çocuk farklı karakteristik özellikleri ve farklı gelişim hızıyla ayrı birey olduğuna göre, tipik davranış tanımları her çocuk için geçerli değildir. Bilindiği gibi, insan doğumundan ölümüne dek gelişimini belirli dönemler içinde sürdürür. Çocukluk, ergenlik, erişkinlik ve yaşlılık olarak bilinen bu dönemler birbirinde kesin sınırlarla ayrılmamışlardır. Her evre bir önceki evrenin etkisinde oluşur ve bir sonrakini etkiler. Bir başka değişle, çocukluk dönemi, ergenliği, ergenlik erişkinliği büyük ölçüde etkiler. Bu dönemlerin birbirinden diğerine geçiş, sadece bireyin bedensel gelişimiyle ilgili olamayıp, duygusal, toplumsal, ekonomik ve kültürel etkenlerin rol oynadığı bir oluşum ve gelişimdir. Öte yandan her dönem, kendine özgü ve belirli bedensel, duygusal ve toplumsal özelikler taşır. (Yavuzer, 1999; Oktay, 1999).

            Bebeklik döneminin bittiği, çocukluk döneminin başladığı ve 6 yaşına kadar sürecek bu okul öncesi evrenin başlıca gelişimsel görevi çocukların kendi yeterliliklerini sergilemekte ısrar ederek kendi insiyatiflerini elde etme çabalarıdır. Bu yaş dönemi çocuğu, artık anne babanın beklentileri doğrultusunda davranmak yerine evin patronu olup istediklerini anne babaya kabul ettirmek çabasındadır. Daha önceleri çabalarında, uğraşlarında herhangi bir sorun, huzursuzluk yaratmadan destek görmeyi kabullenmiş olan çocuklar, bu yaşa geldiklerinde her ne yapıyorlarsa kendi başlarına yapmakta ve kendi yeterliliklerini sergilemekte ısrar ederler. Okul öncesi dönem çocuğu, kendine ait işleri başarma konusunda yol almıştır; yeterliliklerinin ve becerilerinin gelişimiyle meşguldür. Benmerkezci düşünce hakimdir. Her şeyin kendine yönelik, kendisi için tatmin edici olmasını bekler; önce kendi ihtiyaçlarının ve beklentilerinin karşılanması önemlidir. Çocuğun düşünceleri daha çok ihtiyaçlarına, dürtülerine yani haz ilkesine bağlıdır. İstediğine, istediği yerde ve anda sahip olmak ister. Ertelenmesine katlanamaz. Engellenmeye dayanma gücü yetersizdir. Arkadaş ilişkileri ve sosyal beceriler giderek artan bir düzeyde önem kazanmıştır. Arkadaşlarının giydikleri ve onların yaptıkları şeylerle yakından ilgilenmeye başlar, onlar tarafından beğenilmeye önem verir, fakat hala dikkat merkezi anne ve babasıdır. Bu evredeki olumlu ebeveyn yaklaşımları, çocukların hatalardan korkması yerine, onlardan öğrenmesine ve sorumlu davranış geliştirmesine yardım eder.

 

2 YAŞ

Bu yaş çocukları artık yürüyüp konuşmaya başlamıştır ve özerk olma ihtiyaçları vardır. “Ben dönemine girmişlerdir. Her şeyi kendileri yapmak isterler. Örneğin Mevsime uygunsuz bir kıyafeti seçmek ve giymekte ısrar etmek, (kışın yazlık bir elbise giymek istemesi gibi). “Hayır” dönemidir.Çocuk gelişimi açısından bu dönemde çok katı kurallar koyup onu disipline etmeye çalışmak yanlış olacaktır. Bu onun geçirmesi gereken bir dönemdir. Bu özerklik dönemi kural ve sınırlarla kısıtlanırsa ileride özgüven eksikliği yaşayabilirler. Bu dönemde hiç sınır konmadan her şeye evet denirse de, ilerde okul ve sosyal hayatta kural ve sınırlarla ilgilİ problem yaşayabilir. Önemli olan çocuk gelişimi açısından bu dönemde kriz anlarında inatlaşmak değil çocuğunuzun dikkati başka bir yöne çekmektir.

İki yaşınınbaşlamasıyla birlikte çocuklar, kendilerinden, ben merkezci, bağımlı bir kişi yerine, bağımsız bir varlık olmaları beklendiğini öğrenirler. Yine onlar bir takım davranış türlerinin belirli ortamlarda uygulanması gereğini öğrenmeye başlarlar. Anne babanın da etkisiyle geliştirilen bu davranış türlerinin tümü “toplumsallaşma olgusu”nun ilk aşmalarını oluşturur. 2.5 yaşından itibaren çocuk, zorlu, dikkat gerektiren ve duygu patlamaları içeren deneyimler yaşar. Bu dönemde öfke nöbetlerine sıklıkla rastlanır. Çocuk istediğini ısrarla elde etmeye, güçlü arzularına ulaşmaya, dürtülerini tatmin etmeye çalışır. İstediği her şeyi ağlayarak, vurarak, tekmeleyerek elde etme çabası içine girer. Onun emredici ve talepkar görüntüsü, kötülük olsun diye değil, kendine olan güvensizliğinden kaynaklanmaktadır. Dünya ona büyük ve tehlikeli görünür. Aslında problem kendi istekleri yerine gelmediği için öfkelenip sakinleşememesidir. Bu yüzden odadan dışarı çıkıp öfkesi dininceye kadar onu yalnız bırakmak, o anda minimum ilgi göstermek, onu ikna etme çabasına girmemek, daha sonra sakinleştiğinde yanına gitmek ve bir süre mesafeli davranmak daha doğrudur. Çünkü çocukla yapılan inadı kazanmak gibi bir durum söz konusu değildir ve hiç bir yararı yoktur. Bu dönem çocukları henüz paylaşmayı kavrayamazlar bu yüzden oyuncağını paylaşması için onu zorlamamalısınız. Bu yaş grubu çocuk gelişimi açısından yuva için uygun değildir. Paylaşamadıkları için arkadaşının elinden oyuncağı çekip almak ister, istediğini istediği zaman yapmak ister. Belli kurallar içinde vakit geçirmekte zorlanır. Ancak paralel oyun oynayabilirler. Birkaç çocuk aynı ortamda kendi oyuncaklarıyla oynarlar.

2 Yaş (Korkunç 2 J) Başlıca Özellikleri

* Çocukların kendi yeterliklerini sergilemekte ısrar ettikleri dönemdir.

*  2 yaşındaki çocuğa bir şeyi yapmasını söylediğimizde iki tepkiden birini alırız…Her iki durumda da, yasaklanan işi yapmaya devam eder.

*  Anne-babayı taklit etme

*  Onay görme isteği

*  Oyunlardaki hayal gücü

*  Akranlarına benzeme arzusundan dolayı karar vermede zorluk

*  Hayal ile gerçeği ayırmada sorun vardır. Rüyalar gerçek görünmektedir; canavarlar gerçekten yatağın altında yaşıyor gibidir.

*  Başka çocuklara ilgi gösterilmesine, özellikle bunu kendi yakınlarının yapmasına kızar.

*  “Sorgu çağı” dönemine girmiştir. Ebeveyninin ağzından çıkan her cümleye  “niçin” sorusunu yöneltir.

 

 

 

 

3 YAŞ

3 yaş çocuğun giderek daha az bencil ve annesine daha az bağımlı olduğu, daha olumlu ve dengeli bir birey haline dönüştüğü, yoğun olarak sorular sorduğu bir dönemdir. 2 yaşında başlayan sorgu çağı artarak sürmektedir.  Bu yaş, çocuğun yaşıtlarıyla birlikte oynamaya başladığı yaştır. Yaşıtlarıyla oynamaktan mutlu olur, zamanını onlarla paylaşır. Bu tür fırsatların yaratılması onun gelecekteki sosyal uyumu açısından önemlidir. Özellikle sevdiği insanlara karşı çelişkili duygular içindedir. Bu nedenle zaman zaman hem bedeniyle hem de sözle kızgın ve saldırgan olabilir. Toplum içinde bazen olumlu bazen olumsuz davranır. Bu yaşlardaki çocuklar, yetişkinin isteklerini mantıklı olarak açıklamasını ister, kendi davranışlarını, yetişkinleri çekinmeden eleştirir, zaman zaman küfür sayılabilecek kelimeleri kullandığı, yetişkine karşı çıktığı gözlenebilir. Öfke ve kırıklığını hala fiziki olarak yansıtır. Hayalle gerçeği birbirinden ayırmaya başladığı bu dönemde, hayal gücüne bağlı deneyimler yaşar. Kendi kontrolünde hayali bir arkadaş edinir. 3 yaş çocuğu diğerlerinin duygularına duyarlılık gösterir ve onların bulunduğu durumu anlayabilir.

3 yaş çocuğunun daha güçlü bir benlik duygusu vardır ve bağımsızlığı kaybetme endişesi olmaksızın itaat etme eğilimindedir. Çünkü 3 yaş çocuğu kurallara uymaktan hoşlanır. Onun olumlu davranışlarının takdir edilmesi, zorlandığı durumlarda cesaretlendirilmesi ve pozitif yaklaşımla yönlendirilmesi, yetişkinle işbirliğine girmesine yardımcı olacaktır. Çocuğun psiko-sosyal özellikleri ve başarılı bir uyu­mun esasları konusunda anne ve babanın fikir birliği içeri­sinde olmaları, aile ve çocuk mutluluğu açısından aşılması gere­ken ilk aşamadır. Bu dönemin bir diğer adı da "ilk karşı koyma bunalım dönemi"dir. Bu nedenle çocuk kendisine vasilik edenlere karşı koyma­dan rahat edemez. Bunun da sebebi şudur: O kendi kuvveti­ni tanıyacaktır. Kendi öz kuvvetini deneyecektir. Kendini kabul ettirmeye çalışacaktır. Daha ileriki yıllarda geçireceği, ikinci bunalım dönemi için güç toplayacaktır. Sosyal benliği keşfetme buhranı, bunun için daha şimdiden kendisine ce­miyette bir yer temin etme sancılarını halledebilmek için ze­minler hazırlamakla meşguldür. Bu dönemde Anne ve babanın çocuğun eğitiminde aynı paralelde olmaları ciddi bir sorundur. Yani aynı bilgileri birlikte bilmeli ve uygulamalıdırlar. Görüş ayrılıkları varsa bunlar uygun şe­killerde biran önce ortaya konulup giderilmelidir yoksa bundan sadece anne baba değil çocuk da çok örselenecektir. Bu açıdan çocuğa kurallarken koyarken ya da davranışlarına sınır getirirken anne babanın ortak paydada buluşarak çocuğa o şekilde yaklaşmaları çocuğun bu dönemdeki davranışlarını belirleme konusunda oldukça büyük önem taşımaktadır.

3 Yaş Başlıca Özellikler (Egosantrik Dönem – İlk Karşı Koyma Bunalım Dönemi)

* Çocuğun, yaşıtlarıyla oynamaya başladığı yaştır.

*  Bazı anlamsız davranışları tekrarlayabilir.

*  Bitmek tükenmek bilmeyen sorular sorar.

*  Bu dönemde güçlü bir benlik duygusu vardır ve bağımsızlığı kaybetme endişesi olmaksızın itaat etme eğilimindedir. Çünkü 3 yaş çocuğu kurallara uymaktan hoşlanır. Bunda beğendiğiniz hareketleri övmenizin, onu cesaretlendirerek yönlendirmenizin yardımı büyük olacaktır.

*’Benci’ bir dönemdir.

4 YAŞ

Karşı gelme yaşıdır. Çocuk isteklerine karşı gelindiğinde, yetişkinlerle uygunsuzca, az çok kaba bir uslupla konuşabilir ve oyun arkadaşlarıyla kavga edebilir. Sınırları zorlar, yetişkin otoritesine meydan okur. Tahrik edildiğinde vurur, tekme atar, mutlu olmadığında bulunduğu ortamı terk etmek ister. Şamatalı güler, yüksek sesle ağlar, duygularında uç noktalarda dolaşan bir değişkenlik görülür. Kaba sözcükler kullanmaktan hoşlanır. 4 yaşındaki çocuk özellikle aynı cinsten olan aile bireyiyle çatışma yaşar. Bu yaş çocuğuna, doğru ve yanlış kavramları verilmeye başlanmalıdır. Gerektiğinde kendi odasına göndermek veya bir tv programı seyretmesini engellemek gibi basit cezalar uygulanabilir. Ancak, çocuğun niçin ceza aldığını bilmesi gerekir. Çünkü cezalandırılmasının sebebini merak eder ve bu açıklanmazsa kendisine haksızlık yapıldığını düşünebilir.

 Topluluk kurallarına uymayı öğrenebilirler. Artık kural ve sınırları öğrenebilirler. Bu dönemden itibaren, çocuk gelişimi açısından evde kurallarınızı daha net koyup sınırlarını belirlemelisiniz. Kurallar kadar çocuğunuza verdiğiniz sevgi şefkatte önemlidir, bunun dengesi çok iyi kurulmalıdır. Çocuk gelişimi açısından bu dönemlerde yalan da çok fazla görülür. Çocuk yalan söyleyerek annesini dener. Aklımdakileri acaba anlayabiliyor mu diye düşünür. Hayali arkadaş, hayalet, canavar da bu dönemde sıklıkla görülen durumlardır. Bunda çocuğun izlediği filmlerin etkisi olduğu gibi daha psikolojik nedenleri de olabilir. Çocuk anne ya da babaya olan öfke ve korkusunu bu şekilde, bir canavardan ya da hayaletten korkarak dışa vurur. Hayali arkadaşlar da bu dönemde normal karşılanabilecek bir durumdur. Çocuk hayali arkadaşına günlük hayatındaki suçluluğunu atfeder ve rahatlar. Örneğin evde bir şey kırılmışsa onu çocuğunuz yapmamıştır! “Ben yapmadım” onu hayali arkadaşı olan Ali yapmıştır. Çocuk gelişimi açısından bu durumlar bu yaş dönemi içinde normal ve kabul edilebilirdir. İleriki yaşlarda devam ediyorsa bir uzmana danışmanız gerekir. Ancak çocuklarınızın olası hayali arkadaşlarının çocuğunuzu mutsuz ettiği, olumsuz şeyler söylediği vb geribildirimlerini duyarsanız ya da hayali arkadaşlar 6 yaşından sonra da devam ederse mutlaka bir uzmana danışmanız gerekmektedir.

4 Yaş Dönemi Özellikleri

*  İsteklerinin anında yerine getirilmemesini anlayışla karşılamayı öğrenmeye başlar. Artık beklemeyi öğrenir.

*  Kendisiyle oynayacak bir yada iki arkadaşını seçmeye başlar.

*  Değişken bir görünüm sergiler.

*  Genellikle yarım bırakılan bir şeye karşı duyarsızdır.

*  Bu yaş karşı gelme yaşıdır. Sınırları zorlaması göze çarpan özellikleri arasındadır.

*  O, tahrik edildiği takdirde vurur, tekme atar, oyun arkadaşlarıyla kavga edebilir. İsteklerine karşı gelindiğinde, yetişkinlerle uygunsuzca, az çok kaba bir üslupla konuşabilir.

*  Şamatalı bir şekilde güler, yüksek sesle ağlar. Bir yandan aşırı sever, öte yandan aşırı nefret eder. Genellikle duygularında, uç noktalarda dolaşan bir maymun iştahlılık görülür.

 

5-6 YAŞ

Bu dönem çocukları, kendi kendine yeter, sosyaldir, kendinden emindir, şekilci ve uyumludur. Uyumsuzluk ve huysuzluk dönemini geride bırakmıştır. O, kas hakimiyetinin gelişmesiyle, daha çabuk karar verebilmesiyle, düzenli cümleleriyle, insanlarla olan sosyal ilişkilerinin artmasıyla farklı bir görünüm sergiler. Anne, 5 yaş çocuğu için dünyanın merkezidir. Annesini memnun etmek, onun yanında olmak, ona yardımcı olmak ister. 5 yaş çocuğu, artık daha çabuk hareket eder. Hep konuşmak ister, yetişkinler gibi uzun cümleler kurmaya çalışır. Bilgisini arttırmak için sorular sorar, her şeyin neden ve niçini ile ilgilenir. Rahat ve ciddidir, dikkatli ve kararlıdır. Nazik bir dosttur. Olumlu geribildirime daha iyi tepki verir.

5.5 yaşına geldiğinde ise zaman zaman öfke nöbetleri ve somurtma tepkileri görülür. Çok yorulduğunda saldırgan davranır, ağlamaklı olur, kolayca ağlayabilir. Baş ağrısı, soğuk algınlığı ve

karın ağrısından sıkça şikayet eder olmuştur. "Beni seviyor musunuz?" sorusunu sıkça sorar ve yanıt bekler. Anne baba çocuğu başka çocukların önünde utandırmamaya, başkalarının yanında terbiye etmemeye özen göstermelidir. 5-6 yaşlarında çocuk, kendi duygu ve düşüncelerini ortaya koyacak girişimlerde bulunur. En sevdiği şey, insan figürü çizmektir. Bu yaş dönemindeki çocukların dikkat süreleri artık daha uzundur. Ona okuduğunuz hikâyelerin sonrasında hatırlayabilmelilerdir. Kalem tutabilirler, makası rahat kullanabilirler. Bu dönem çocukları kimliklerini net bir şekilde kimlik kanıtlamaya çalışmaktadırlar bu açıdan onların öz bakım ihtiyaçlarını kendilerinin yapmalarına izin vermek oldukça önemlidir. Evden hızlı çıkmanız gereken bir zamanda ayakkabılarını sizin bağlamanız, mutfağı erkenden toplayıp dinlenmek istediğiniz için yemeğini hızlı yemesi adına sizin yedirmeniz çocuğunuzun kimliğini kanıtlama arzusuna ters düşmektedir ve zaman içinde O’nu kendinize istemeden de olsa bağımlı kılabilirsiniz. Çocuğunuz sizin desteğinizi hissetmelidir ancak kendi gelişimi için ona fırsat vermeniz doğru olacaktır.

5-6 Yaş Dönemi Başlıca Özellikleri

*  Bu dönem çocuğu, kendi kendine yeter, sosyaldir, kendinden emindir, şekilci ve uyumludur.

*  Onun mücadelesi, “nasıl iyi olunur?” sorusu üzerine kurulur. Bunu gerçekleştirmek için çok çalışır ve çoğunlukla başarılı olur.

*  Yeni ve heyecan verici konulardan çok, aşina olduğu konulara ilgi duyar.

*  Rahat ve ciddidir, dikkatli ve kararlıdır. Nazik bir dosttur.

*  5-6 yaş çocuğunun “Evet”, “Hayır” tarzında yol gösterilmeye ihtiyacı vardır.

*  Olumlu geribildirime, daha iyi tepki verir. Uyarıların tekrar tekrar ve dikkatle söylenmesini bekler.

*Zaman zaman öfke nöbetleri ve somurtma tepkileri görülür.Baş ağrısı, soğuk algınlığı ve karın ağrısından sıkça şikayet eder olmuştur.

 

               

 

Çocuğunuzun gelişim dönemlerinde, O’nu daha doğru anlamak ve ihtiyaçlarına uygun davranış modelleri geliştirebilmek oldukça önemlidir. ‘Acaba benim çocuğumda bir problem mi var’ diye merak ettiğiniz birçok konu çocuğunuzun dönemsel özelliği ile ilişkili olabilir. Ancak, bu durumlar koşulunda muhakkak ki davranışların dozu ve şiddeti önem taşımaktadır. Çocuğa uygun davranış modelleri geliştirmek ya da dönemsel özellikleri hakkında destek almak istediğiniz konular olursa okulumuzun rehberlik birimi ile iletişime geçip randevu alabilirsiniz.

 

Uzman Klinik Psikolog

Burcu Boran

 

0

0